Lời Ban biên tập: Trong trí nhớ của những đứa trẻ thôn quê, cối giã trầu của bà giống như một miền ký ức. Chiếc cối bỏ lọt vào “bâu” áo (túi áo), đi đâu bà cũng mang theo. Mùa đông giá, nằm trong gian nhà dưới, nghe bà nghiền trầu đều đặn, mùi cay nồng phả ra, rồi cứ thế thiu thiu ngủ. Trưa hè, mùi trầu đưa theo gió quạt mo, lẫn vào mùi nắng, qua thời gian, vẫn chẳng thể quên….
——————————–
Mặc dù bà nội tôi đã là người thiên cổ từ lâu lắm rồi nhưng một số vật dụng sinh hoạt đời thường của nội vẫn được bày trang trọng trong ngăn tủ, gìn giữ như những kỷ vật. Trong số những kỷ vật của nội, tôi thích nhất là chiếc cối giã trầu.
Sinh thời, nội tôi ăn trầu từ khi còn trẻ, mà khi về già răng lại yếu, cái còn, cái mất nên chiếc cối giã trầu luôn là “bạn đồng hành” cùng thói quen ăn trầu khó bỏ của người.
Ngày còn nhỏ, tôi đã nghe nội kể về sự tích của chiếc cối giã trầu bằng đồng sáng loáng mà nội vẫn dùng từ lâu. Đó là do thấy răng của nội yếu, hai hàm lại rụng mất mấy chiếc nên việc nhai trầu rất khó khăn, bố tôi đã đặt mua chiếc cối đó mãi tận một làng đúc đồng nổi tiếng trong vùng.
Chiếc cối thon nhỏ tựa cái chén rót trà nhưng sâu hơn. Nó dài khoảng hơn chục centimet, miệng hơi loe, dưới chân cối có đục một lỗ nhỏ gắn sợi xích cũng bằng dây đồng móc nhỏ, đầu kia hàn cố định với chiếc xiên sắt có đầu sắc, bẹt dùng để nghiền, xé nát trầu, cau cho nhỏ trước khi ăn.
Ngày nào nội cũng ăn vài ba miếng trầu nên chiếc cối giã được sử dụng thường xuyên, và vì thế cả lòng cối cũng như chiếc xiên dùi trầu đều sáng loáng, bóng bẩy. Chiếc cối ấy được nội bỏ vào chiếc hộp nhỏ đan bằng mây có nắp đậy, bên trong đó có để kèm thêm nhiều thứ dụng cụ, nguyên vật liệu dùng ăn trầu như: ống vôi nhỏ, ống nhổ, hộp thuốc lào thái sợi, trầu không, cau, vỏ…
Mẹ tôi là người khá tâm lý và chu đáo. Biết mẹ chồng nghiện ăn trầu, nên chẳng phiên chợ nào mẹ quên mua trầu, cau, vỏ, thuốc lào… về biếu nội.
Thậm chí có những bữa biết bận bịu không đi chợ thường xuyên được, mẹ còn mua tích trữ nhiều hơn các nguyên liệu để nội dùng trong mấy ngày liền.
Tuổi thơ của tôi là những tháng ngày quấn quýt bên bà nên tôi thường là người hay giúp nội giã trầu. Tôi đã quá quen với định lượng nêm các nguyên vật liệu để làm nên một miếng trầu ăn vừa đủ, vừa ngon.
Trong cối trầu, phần chính nhất, cơ bản nhất phải có là: cau miếng tươi, có thể là cau bổ phơi khô; lá trầu không; chút thuốc lào; chút vôi tôi, chút vỏ, có thể là vỏ dễ cây chay hay một số vỏ thực vật thân gỗ khác…
Năm tháng qua đi, rồi không tránh được quy luật tự nhiên, nội đi theo tiên tổ. Tôi lớn lên đi học xa nhà. Chiếc cối giã trầu không còn được sử dụng nên không còn sáng loáng mà thay vào đó là màu xanh xỉn do ô xi hóa.
Những ngày giỗ tết, chúng tôi không bao giờ quên mang chiếc cối ra giã miếng trầu thơm dâng lên bàn thờ và hình dung nội trở về hiền từ, phúc hậu, bỏm bẻm nhai trầu trong ngan ngát hương trầm…
(St. Tác giả Trịnh Hiệp)
